Εισαγωγή Δ2. Οι Φιλοσοφικές Ιδέες Του Σωκράτη: Διαλεκτική, Μαιευτική, Ειρωνεία. Η Αναζήτηση Των Ορισμών, Η Επαγωγική Μέθοδος Και Η Ηθική

Εισαγωγή

Δ2. Οι Φιλοσοφικές Ιδέες Του Σωκράτη:

Διαλεκτική, Μαιευτική, Ειρωνεία.

Η Αναζήτηση Των Ορισμών,

Η Επαγωγική Μέθοδος Και Η Ηθική

·          Ο Σωκράτης διακήρυττε ἓν οἶδα, ὃτι οὐδέν οἶδα= ένα γνωρίζω, ότι δηλαδή τίποτα δε γνωρίζω. Μάλιστα κάποιοι Αθηναίοι που φαίνονταν σοφοί, όταν τους πλησίαζε και τους καλοεξέταζε, αποδεικνύονταν ότι δεν γνώριζαν πολλά πράγματα, είχαν όμως την εντύπωση ότι γνώριζαν. Η διαφορά του Σωκράτη από αυτούς ήταν ότι αυτός είχε επίγνωση της άγνοιας του. Αυτή η στάση που αποκάλυπτε την αμάθεια των σπουδαίων της εποχής, ενοχλούσε πολύ τους Αθηναίους και γι' αυτό τον μισούσαν. Όταν μάλιστα ειρωνεύτηκε ακόμα κι αυτό το χρησμό των Δελφών (όταν ο θεός Απόλλωνας τον ονομάζει ἁπάντων σοφώτατον), τότε εύκολο ήταν να κατηγορηθεί ως άθεος.

Προσοχή:  η φράση ἓν οἶδα, ὃτι οὐδέν οἶδα εμπεριέχει αντίθεση, αφού δεν μπορεί να μη γνωρίζει κανείς τίποτα και ταυτόχρονα να αποφαίνεται ότι μόνο αυτό γνωρίζει. Το πρώτο, δηλαδή μέρος της φράσης αναιρεί το δεύτερο και αντίστροφα.

Αιτιολόγηση: Ο Σωκράτης ήθελε να τονίσει ότι η γνώση ως αγαθό κατακτιέται πολύ δύσκολα και για να φτάσει κανείς σε αυτή πρέπει να αποβάλει το σύνδρομο των ανθρώπων εκείνων της εποχής του που είχαν κάποιες γνώσεις, αλλά όχι κατ' ανάγκη γνώσεις που ανταποκρίνονταν στην αλήθεια. Αυτό που τους εμπόδιζε να φτάσουν στην αλήθεια ήταν η ιδέα που είχαν διαμορφώσει για τον εαυτό τους, ότι δηλ. γνώριζαν τα πάντα. Επομένως, γιατί έπρεπε να προβληματίζονται ακόμα περισσότερο και γιατί έπρεπε να αμφιβάλλουν;

·         Ο Σωκράτης πίστευε ότι για να φτάσει κάποιος στην αλήθεια των πραγμάτων, πρέπει να την αναζητήσει εκουσίως. Για να συμβεί αυτό, πρέπει να απαλλαγεί ο άνθρωπος από την ψευδαίσθηση ότι γνωρίζει τα πάντα. Διαφορετικά, ούτε να αμφιβάλει μπορεί ούτε να θέσει σε κριτική δοκιμασία τις ιδέες του. Ενώ, αν δεχτεί το σωκρατικό ένα γνωρίζω, ότι δεν γνωρίζω τίποτε, τότε αρχίζει ο προβληματισμός, η αναζήτηση και η φιλοσοφία που οδηγούν τον άνθρωπο στον αληθινό κόσμο της γνώσης.

·      Η σωκρατική αμφισβήτηση, η ειρωνεία= όπλο αναζήτησης και φιλοσοφικής έρευνας

·      Αμφισβήτηση και σοφιστές: αυτοί αρνούνταν να δεχτούν ως δεδομένες τις παραδεδεγμένες αλήθειες – αρνητική αμφισβήτηση: Αφού δεν μπορεί να ανακαλύψει κανείς την αλήθεια, αυτή δεν υπάρχει, κι αν υπάρχει, δεν έχει καμιά σημασία, αφού δε μας επηρεάζει.

·      Αμφισβήτηση και Σωκράτης: θετική αμφισβήτηση: Αμφισβητώντας τις παραδοσιακές ιδέες και αρχές, αναζητά τη βαθύτερη αλήθεια των πραγμάτων, την πρώτη αλήθεια, την αναλλοίωτη, που δεν επηρεάζεται από τις συνθήκες και δεν εξαρτάται από τον άνθρωπο.

Μέθοδος Σκέψης

·      Διαλεκτική (=δίαλογος, όχι όμως οποιαδήποτε συζήτηση): η μέσω διαλόγου και απλοϊκών φαινομενικά ερωτήσεων, σταδιακή αναίρεση της βασικής άποψης του ομιλητή (ο συνομιλητής φτάνει στην ακραία συνέπεια των θέσεων που υποστήριξε και αποδεικνύεται η σαθρότητα των λογικών επιχειρημάτων του). Στη συνέχεια, ακολουθεί μια νέα αναζήτηση με ερωτήματα που οδηγεί σε νέα συμπεράσματα, σε μια γενική αλήθεια που υπάρχει ανεξαρτήτως περιστάσεων και συνθηκών, στην πρώτη αλήθεια των πραγμάτων.

·      Μαιευτική: Ο Σωκράτης δεν παραθέτει εξαρχής κάποια θεωρία ή άποψη- γίνεται προσπάθεια να εξαχθεί αυτή (η σωκρατική άποψη) από τον αντίπαλο. Παίρνοντας ως παράδειγμα τη δουλειά της μητέρας του, Φαιναρέτης, που ήταν μαία ο Σωκράτης ισχυριζόταν πως βοηθά το συνομιλητή να «γεννήσει» από μέσα του την αλήθεια. Αυτό σημαίνει πως για το Σωκράτη και τον Πλάτωνα ο άνθρωπος γνωρίζει την Ιδέα, την αλήθεια. Η προσπάθεια της φιλοσοφικής σκέψης έγκειται στο να βοηθήσει τον άνθρωπο να την ξαναθυμηθεί, να την επαναφέρει στη μνήμη του.

Θέματα Ενδιαφέροντος

·      Ο Σωκράτης «κατέβασε τη φιλοσοφία από τα άστρα στη γη»: Στα χρόνια του Σωκράτη οι φιλόσοφοι έπαψαν πλέον να ασχολούνται τόσο με τα φυσικά φαινόμενα όσο με τον ίδιο τον άνθρωπο και την κοινωνία του.

·         Φιλοσοφία, (πριν το Σωκράτη): μελέτη των φυσικών φαινομένων.

·         Σωκράτης στρέφει τον φιλοσοφικό στοχασμό κατ' αποκλειστικότητα σε θέματα πολιτικής και ηθικής (τέτοια θέματα είχαν απασχολήσει νωρίτερα κι άλλους φιλοσόφους, όπως το Δημόκριτο και τους σοφιστές.)

Διαφορά Σωκράτη-σοφιστών:

·         το Σωκράτη δεν τον απασχολούσε μόνο ο ορθός τρόπος ζωής και δράσης σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο,

·         δεν υπήρχε ενδιαφέρον χρησιμοθηρικό γι' αυτά τα θέματα, όπως συνέβαινε με τους σοφιστές. Ο Σωκράτης αναζητούσε ένα σταθερό έδαφος πάνω στο οποίο μπορούσε να καθοριστεί αυστηρά και αμετάκλητα κάθε έννοια καλού αρετής και σοφίας. Όπως οι πρώτοι φιλόσοφοι αναζητούσαν την αρχή της δημιουργίας, αυτός αναζητά την αρχή κάθε ηθικής αρχής, που δεν επηρεάζεται από τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες ούτε από τη δυνατότητα αντίληψης του κάθε ανθρώπου. Αναζήτησε την ουσία της ηθικής (όχι τα ηθικά φαινόμενα).

Η λογική μέθοδος που ακολούθησε ο Σωκράτης ως προς την αναζήτηση της ουσίας των ηθικών εννοιών ήταν η επαγωγική (ἐπακτικοί λόγοι), με σκοπό την εξαγωγή καθολικών ορισμών (το ὁρίζεσθαι καθόλου). Δηλαδή, με παραδείγματα από την καθημερινή ζωή και εμπειρία οδηγούσε τη σκέψη του συνομιλητή του σε καθολικά συμπεράσματα που ξεπερνούν την εμπειρία και φτάνουν στην απόλυτη γνώση του θέματος. Έτσι, κατέληγε σ’ έναν απόλυτο ορισμό, στην απόλυτη γνώση για την αλήθεια, για το καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο κ. λ. π. Για το Σωκράτη επίσης η λογική σκέψη ¹ οι αισθήσεις αποτελούσε το μοναδικό οδηγό για την αλήθεια, το μοναδικό και το αιώνιο.

Δ3. Η Δίκη Και Ο Θάνατος Του Σωκράτη

«Τάδε ἐγράψατο καί ἀντωμόσατο Μέλητος Μελήτου Πιτθεύς Σωκράτει Σωφρονίσκου Ἀλωπεκήθεν: ἀδικεῖ Σωκράτης οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα δὲ καινὰ δαιμόνια εἰσφέρων· ἀδικεῖ δὲ καὶ τοὺς νέους διαφθείρων. Τίμημα θάνατος»[1]. (Διογ. Λαερτίου, Βίοι φιλοσόφων, Β-5.40)

Κατήγοροι: Μέλητος, Άνυτος, Λύκων.

Κατηγορίες: α) ασέβεια προς τους θεούς (πρόσχημα πίσω από το οποίο κρύβονταν οι πολιτικοί λόγοι της δίωξής του), β) διαφθορά των νέων (οι απειλούμενοι από το Σωκράτη και τις ενοχλητικές του ερωτήσεις θεωρούσαν ότι η γοητεία που αυτός ασκούσε στους νέους ήταν «διαφθορά»).

Ο Σωκράτης μηνύθηκε όχι γιατί:

               A.      οι κατήγοροι πίστευαν πως ο Σωκράτης δεν πίστευε στους θεούς,

                B.      τους ενοχλούσε το δαιμόνιο του Σωκράτη

Επομένως, η θρησκεία αποτέλεσε το πρόσχημα πίσω από το οποίο κρύβονταν οι πολιτικοί λόγοι της δίωξής του. Και αυτό γιατί ήταν αδύνατο να κατηγορηθεί κάποιος για αθεΐα από τη στιγμή που:

·        δεν αμφισβητούσε μεγάλες κοινές θρησκευτικές τελετές,

·        συμμετείχε σε αυτές

Σημείωση: Συνήθης κατηγορία κατά των διανοουμένων της εποχής ήταν η ασέβεια, δηλ. η μη συμμετοχή στις θρησκευτικές αυτές τελετές ή η υπονόμευση της αξίας τους. (π.χ. Αναξαγόρας, Πρωταγόρας και Αισχύλος υπέστησαν δίκες για τέτοιου είδους κατηγορίες)

Η δεύτερη κατηγορία (διαφθορά των νέων) είχε μεγαλύτερη σχέση με την πραγματική αιτία δίωξης του Σωκράτη.

·      Ο Σωκράτης δε διέφθειρε τους νέους – η γοητεία που ασκούσε σε αυτούς, ξεσκεπάζοντας την ψευδή σοφία των σοφιστών και δημαγωγών θεωρήθηκε «διαφθορά»

·      Πολλοί από τους νέους που ανήκαν στον κύκλο του Σωκράτη αναμείχθηκαν στην πολιτική και έπαιξαν αρνητικό ρόλο σε μια καταστροφική για την Αθήνα εποχή. Π.χ.

Α) Αλκιβιάδης, δημοκρατικός αλλά με αμφιλεγόμενη συμπεριφορά (αφού αυτομόλησε στους Σπαρτιάτες)

Β) Φίλοι του Σωκράτη τάχθηκαν με τους ολιγαρχικούς και στήριξαν το πραξικόπημα των Τριάκοντα (Κριτίας και Χαρμίδης, θείοι του Πλάτωνα= ηγέτες των Τριάκοντα).

Απόφαση δικαστηρίου της Ηλιαίας (500 κληρωμένοι δικαστές από τους πιο ηλικιωμένους πολίτες): ένοχος ο Σωκράτης με μέτρια πλειοψηφία (280 έναντι 220 ψήφων) κατά την πρώτη ψηφοφορία à καταδίκη σε θάνατο κατά τη δεύτερη ψηφοφορία που αφορούσε την ποινή (300 έναντι 220 ψήφων)

Σημείωση: Εμφανής και εδώ η σωκρατική ειρωνεία- όταν δόθηκε ο λόγος στο Σωκράτη να προτείνει κι αυτός μια ποινή, ο Σωκράτης (αντί της εξορίας λ.χ.) πρότεινε την περιφρόνησή του προς το δικαστήριο και το θάνατο, ενώ στη συνέχεια, πρόστιμο μίας μνας (μικρό χρηματικό ποσό).

Μετά την καταδίκη, ο Σωκράτης παραμένει 1 μήνα στο κρατητήριο. Την περίοδο εκείνη, γινόταν τα Δήλια στη Δήλο. Οι Αθηναίοι είχαν στείλει εκεί:

·      αντιπροσώπους της πόλης (θεωρία)

·      το ιερό πλοίο Πάραλος. Σύμφωνα με το έθιμο, δε μπορούσε να γίνει η εκτέλεση του Σωκράτη μέχρι την επιστροφή του πλοίου.

Αντίσταση του Σωκράτη στις προσπάθειες των φίλων του να αποδράσει à συζητώντας για την αθανασία της ψυχής, ήπιε το κώνειο, καθώς πίστευε ότι το γεγονός πως αδικήθηκε δεν αποτελούσε δικαιολογία για τη διάπραξη αδικίας εναντίον των νόμων της πόλης του.

O Σωκράτης

Ε1. Ο Βίος Του Πλάτωνα

Βιογραφικά:

·      γέννηση 428 / 9 π.Χ., θάνατος 347 π.Χ.

·      γιος του Αρίστωνα και της Περικτιόνης (από αρχοντική οικογένεια που έφτανε μέχρι το Σόλωνα, θείος της ο Κριτίας και αδελφός της ο Χαρμίδης)

Πηγή πληροφοριών για το βίο του Πλάτωνα: η 7^η Επιστολή (γράμμα του ίδιου προς τους Συρακούσιους φίλους του – είδος αυτοβιογραφίας):

Παιδεία:

·      λαμβάνει επιμελημένη μουσική και γυμναστική παιδεία των αριστοκρατικών γόνων της Αθήνας,

·      ασχολείται με την τραγική ποίηση,

·      καίει τα πρωτόλειά του, όταν γνωρίζει το Σωκράτη, και δεν ασχολείται ποτέ ξανά με την ποίηση

Σχέσεις με την πολιτική:

εκδηλώνει από πολύ νωρίς ενδιαφέρον να ασχοληθεί με την πολιτική αλλά

·      η ανάμειξη μελών της οικογένειάς του (Κριτίας και Χαρμίδης) στην υπόθεση των Τριάκοντα,

·      η απόπειρα της αποκατεστημένης δημοκρατίας να εκδικηθεί τους ολιγαρχικούς, καταδικάζοντας το δάσκαλο του, Σωκράτη

à απομακρύνουν κάθε φιλοδοξία συμμετοχής στα κοινά της Αθήνας

Στάση μετά το θάνατο του Σωκράτη:

Κατέφυγε με άλλους στους σωκρατικού κύκλου στα Μέγαρα, στο φιλόσοφο Ευκλείδη

Υπηρέτησε δύο φορές ως στρατιώτης στη διάρκεια του Κορινθιακού πολέμου (395 – 394 π.Χ.)

Ταξίδια-σικελική εμπειρία:

·      398 – 390 π.Χ. – Κ. Ιταλία και Σικελία (σημαντικό ταξίδι για την πνευματική εξέλιξη του Πλάτωνα): γνωριμία με τον πυθαγόρειο Αρχύτα τον Ταραντίνο, τον τύραννο των Συρακουσών, Διονύσιο Ι και το γαμπρό του, το Δίωνα: η προσπάθεια του Πλάτωνα, κατόπιν παρότρυνσης του Δίωνα, να διδάξει στο Διονύσιο την πολιτική αρετή και σοφία έληξε άδοξα- ο Πλάτων κινδύνεψε να πουληθεί ως δούλος στην Αίγινα, (εκεί τον έστειλε ο Διονύσιος παρά την εμπόλεμη κατάσταση του νησιού με την Αθήνα)

·      366 π.Χ. – επιστροφή στις Συρακούσες (ο Πλάτωνας «όμηρος» πολιτικών συγκρούσεων Δίωνα – Διονύσου): προσπάθεια να μετατρέψει το νέο τύραννο Διονύσιο ΙΙ σε φιλόσοφο – βασιλέα. Απέτυχε κι αυτή τη φορά λόγω εσωτερικών πολιτικών συγκρούσεων

·      361 π.Χ. – Σικελία: εμφύλιες διαμάχες, συνεχή πραξικοπήματα à άδοξο τέλος ταξιδιού.

Ακαδημία:

·      χρόνος ίδρυσης: μετά την επιστροφή του Πλάτωνα στην Αθήνα από το πρώτο ταξίδι στη Σικελία,

·      τόπος ίδρυσης: 1,5 χιλιόμετρο από το Δίπυλο της Αττικής

·      χρόνος λειτουργίας: για εννιά αιώνες έως το 529 μ. Χ., οπότε και την έκλεισε ο Ιουστινιανός, όταν η σχολή βρισκόταν σε πλήρη παρακμή

·      οφείλει το όνομά της: στην περιοχή που ονομαζόταν Ακαδήμεια (από τον προστάτη ήρωά της, Ακάδημο ή Εκάδημο)

·      μαθήματα: παρόμοια με αυτά που Πλάτων ορίζει στην Πολιτεία του ως ιδανική παιδεία των φυλάκων (η ανώτερη τάξη που ασκεί την εξουσία)

·      μεγάλη σημασία δινόταν στα μαθηματικά ως απαραίτητη γνώση για την κατανόηση της διαλεκτικής (υπήρχε μάλιστα επιγραφή στην είσοδο της Ακαδημίας όπου αναγραφόταν: «ἀγεωμέτρητος μηδεὶς εἰσίτω»)

Μαθητές του Πλάτωνα: Αριστοτέλης (διαφώνησε τελικά και ακολούθησε άλλη φιλοσοφική πορεία), Σπεύσιππος (ανεψιός του και διάδοχος), Ξενοκράτης, Φίλιππος από τον Οπούντα.

Ο φιλόσοφος Πλάτων

Πρωταγόρας

Α. Η Διάρθρωση Του Διαλόγου Και Τα Πρόσωπα

Εισαγωγή: ο Σωκράτης διηγείται σε έναν ανώνυμο φίλο του τη συζήτησή του με τον Πρωταγόρα (στο σπίτι του Καλλία) à με αυτή την εισαγωγή δίνεται η αφορμή στο Σωκράτη να αφηγηθεί το διάλογό του με τον Πρωταγόρα.

Ο Πλάτων επιλέγει αυτή την εισαγωγή για να δώσει στους αναγνώστες του μια ζωντανή διήγηση, στην οποία υποτίθεται πως ο ένας από τους πρωταγωνιστές της φιλοσοφικής μονομαχίας την περιγράφει σε κάποιο φίλο του à ζωντάνια και αμεσότητα του Πρωταγόρα. Ίσως, όμως, το κείμενο να χάνει έτσι σε πειστικότητα: πώς είναι δυνατόν, θα μπορούσε να αναρωτηθεί κάποιος, να διηγείται κανείς με τέτοια ακρίβεια έναν φιλοσοφικό διάλογο και να μένει πιστός στην αναπαραγωγή των λεπτομερειών μιας αντιπαράθεσης πάνω σε τόσο περίπλοκα θέματα, όπως αυτά που συζητήθηκαν στο σπίτι του Καλλία; Το λογοτεχνικό ταλέντο του Πλάτωνα, όμως, κάνει τον αναγνώστη να λησμονεί γρήγορα τέτοιες αντιρρήσεις, λόγω της παραστατικότητας και της γλαφυρότητας της αφήγησης του Σωκράτη.

Πρόλογος: ο Ιπποκράτης και η σφοδρή επιθυμία του να γίνει μαθητής του Πρωταγόρα à έτσι, αναδεικνύεται το θέμα της φιλοσοφικής συζήτησης που θα ακολουθήσει.

(Ο Ιπποκράτης θέλει να γίνει μαθητής του διάσημου σοφιστή Πρωταγόρα που βρίσκεται στο σπίτι του Καλλία και παρακαλεί το Σωκράτη να τον βοηθήσει να παρουσιαστεί μπροστά του. Όταν ο νεαρός Ιπποκράτης αδυνατεί να απαντήσει στα ερωτήματα του Σωκράτη (γιατί θέλει να μαθητεύσει στον Πρωταγόρα και τι ελπίζει να μάθει από αυτόν), εκείνος δέχεται να τον συνοδεύσει στο σπίτι του Καλλία, προκειμένου να ρωτήσει ο ίδιος (για λογαριασμό του νεαρού) τον Πρωταγόρα τι μπορεί να τον διδάξει.)

Ο πρόλογος αποτελεί πραγματική εισαγωγή στο θέμα:

Α) ποια είναι η αξία της σοφιστικής;

Β) μπορούν οι σοφιστές ή οποιοσδήποτε άλλος να διδάξει στους νέους την αρετή;

Σωκράτης και Ιπποκράτης φτάνουν στο σπίτι του Καλλία και καταφέρνουν να μπουν παρά την αγανάκτηση του θυρωρού. à ο Σωκράτης περιγράφει τον Πρωταγόρα, τον Ιππία και τον Πρόδικο (σοφιστές που επίσης βρίσκονται στο σπίτι του Καλλία) και τους άλλους παρισταμένους.

Τόπος Συζήτησης: το σπίτι του Καλλία

Πρόσωπα:

·      Σωκράτης: αμέσως σχηματίζεται γύρω του ο κύκλος των γνωστών συντρόφων του (Ιπποκράτης, Αλκιβιάδης και Κριτίας)

·      Πρωταγόρας: κεντρικό πρόσωπο μαζί με το Σωκράτη

·      Καλλίας: στο σπίτι του διεξάγεται η συζήτηση

Αλκιβιάδης και Κριτίας συμμετέχουν ελάχιστα στην εξέλιξη του διαλόγου.

Αλκιβιάδης και Καλλίας επεμβαίνουν, όταν τα πνεύματα οξύνονται ( ο πρώτος ορμητικός, ο δεύτερος ευγενής και συμβιβαστικός).

Περιγραφή Παρόντων Σοφιστών:

Α) Πρόδικος (γλωσσικά και ηθικά θέματα):

·      γελοιογραφικά σχεδιασμένος,

·      επιδεικτικά πολυμαθής,

·      μεγαλομανής,

·      μανιακός με τους ορισμούς εννοιών,

·      τον ειρωνεύεται ο Σωκράτης,

·      μεγαλομανής

Β) Ιππίας:

·      γελοιογραφικά σχεδιασμένος,

·      επιδεικτικά πολυμαθής,

·      μεγαλομανής

Γ) Πρωταγόρας (κοινωνικά θέματα):

·      αλαζονικός,

·      με αυτοπεποίθηση,

·      αγανακτεί με τις συνεχείς ερωτήσεις του Σωκράτη, σε σημείο που να θέλει να σταματήσει τη συζήτηση αν ο συνομιλητής του δεν τον αφήσει να αναπτύξει τις απόψεις του, όπως αυτός θέλει,

·       ο στοχασμός του αντιμετωπίζεται ως άξιος σεβασμού,

·      ο Σωκράτης τον ειρωνεύεται διακριτικά, ωστόσο όμως σέβεται στις απόψεις του.

Αρχή Της Συζήτησης- Είναι Δυνατόν Να Διδαχθεί Η Πολιτική Αρετή, Όπως Ισχυρίζεται Ο Πρωταγόρας;

Τι Θα Αποκομίσει ο Ιπποκράτης, Αν Μαθητεύσει Στον Πρωταγόρα;

·      εὐβουλία (ικανότητα να σκέφτεται και να αποφασίζει σωστά) για κάθε θέμα που έχει σχέση τόσο με τον ιδιωτικό (τῶν οἰκείων) όσο και με τον δημόσιο βίο (το πράττειν και λέγειν στις υποθέσεις της πόλης)

Η θέση αυτή του Πρωταγόρα συνεπάγεται ότι:

    A.      όλοι οι άνθρωποι (ανεξαρτήτως καταγωγής, κοινωνικής τάξης και οικονομικής κατάστασης) μπορούν να διδαχθούν την πολιτική αρετή,

     B.      υπάρχουν άνθρωποι που έχουν τη δυνατότητα να διδάσκουν στους άλλους την πολιτική αρετή

à ο Σωκράτης απαντά εκφράζοντας τις έντονες αμφιβολίες του (το παράδειγμα με την αθηναϊκή εκκλησία του δήμου και τους άριστους πολιτικούς) και διατυπώνει την άποψη

·         οποιαδήποτε τέχνη μπορεί να διδαχτεί αλλά

·         ποτέ κανείς δεν μπόρεσε με τη διδασκαλία να κάνει τον άλλο καλύτερο, αγαθότερο ή ικανότερο στην πολιτική αρετή.

Απάντηση Του Πρωταγόρα (λόγος που θυμίζει τις δημόσιες διαλέξεις των σοφιστών) Σε Δύο Μέρη:

   A.      απαντά στη σωκρατική αντίρρηση ότι δεν υπάρχουν «ειδικοί» στα θέματα της πολιτικής

    B.      απαντά στην αντίρρηση σύμφωνα με την οποία οι καλοί πολίτες δεν μπορούν (και γι΄ αυτό δε δοκιμάζουν καν) να διδάξουν στους γιους τους την αρετή

Το α’ μέρος της απάντησης του Πρωταγόρα:

·      ξεκινά με το μύθο του Προμηθέα

·      αποδεικνύει πως οι Αθηναίοι έχουν δίκιο να παραχωρούν σε κάθε πολίτη το δικαίωμα τοποθέτησης σε ζητήματα σχετικά με την καλή διοίκηση της πόλης. Το βουλεύεσθαι σε πολιτικά ζητήματα εξαρτάται από τη δικαιοσύνη και τη λογική (ιδιότητες που κατέχει κάθε πολίτης και συνιστούν την αρετή).

Σημείωση: αν δε διέθετε κάθε πολίτης τη δικαιοσύνη και τη λογική, θα ήταν αδύνατο να σχηματιστούν οργανωμένες κοινωνίες (αυτό αποδεικνύει ο μύθος του Προμηθέα).

·      το γεγονός πως οι πόλεις έχουν προβλέψει τιμωρίες για άδικες πράξεις  αποδεικνύει πως το να είναι κάποιος καλός πολίτης είναι κάτι που διδάσκεται και μπορεί να κατακτηθεί με τη θέληση του καθενός και όχι θέμα τύχης (όπως το να είναι κάποιος ωραίος)

Το β’ μέρος της απάντησης του Πρωταγόρα:

·      στηρίζεται σε λογικά επιχειρήματα (και όχι σε μύθους)

·      επιχείρημα: η αρετή και είναι και πρέπει να θεωρείται διδακτή, γιατί είναι η αναγκαία εκείνη ιδιότητα που

ü     επιτρέπει στον καθένα να συμμετέχει στην κοινωνική και πολιτική ζωή

ü      καθιστά δυνατή την ύπαρξη κοινωνιών και πόλεων

à άρα, οι γονείς και οι ίδιες οι κοινωνίες πρέπει να διδάσκουν στα παιδιά τους της αρετή. (Αν υπάρχει κάποιος που δε μπορεί ή δε θέλει να τη διδαχτεί, θα πρέπει να θανατώνεται ή να εξορίζεται ως επικίνδυνος)

·      ο Σωκράτης έχει άδικο να υποστηρίζει ότι οι μεγάλοι πολιτικοί δεν προσπαθούν να διδάξουν στους γιους τους την αρετή - η διδαχή στην περίπτωση αυτή δε γίνεται υπό μορφή μαθήματος.

Β. Η Φιλοσοφική Σημασία Του Διαλόγου

Θέματα:

α) ποια είναι η φύση της αρετής; Το συζητούν τα δύο κεντρικά πρόσωπα

·      Παραμένει μετέωρο, χωρίς να διατυπώνεται οριστικό συμπέρασμα.

·      Οι συνομιλητές συμφωνούν να συνεχίσουν τη συζήτηση με κάποια άλλη ευκαιρία- παρά την έλλειψη ουσιαστικής κατάληξης, όμως διαγράφονται καθαρότατα οι απόψεις των δύο «αντιπάλων»:

ü      Πρωταγόρας= αρνείται το απόλυτο, δέχεται το σχετικό

ü      Σωκράτης= αναζητά τη γενική, καθολική και απόλυτη αλήθεια

Σημείωση: η ολοκληρωμένη αντίληψη του Πλάτωνα για την αρετή απαντά στην Πολιτεία.

β) (τίθεται στα προλογικά μέρη του έργου) ποιος μπορεί να διδάξει την αρετή; Είναι οι σοφιστές τα κατάλληλα πρόσωπα για να αναλάβουν τη διδασκαλία της;

Σημείωση: στην ουσία το δεύτερο ζήτημα δε διαχωρίζεται από το πρώτο.

Στον Πρωταγόρα αντιπαρατίθενται όχι μόνο οι απόψεις περί αρετής Σωκράτη και Πρωταγόρα αλλά και οι μέθοδοι προσέγγισης της αλήθειας.

Μέθοδοι Των Συνομιλητών:

·      Σωκράτης: διαλεκτική μέθοδος (ερωτήσεις που επιτρέπουν να διευκρινίζεται και να ορίζεται με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια κάθε επιμέρους θέμα και κάθε όρος à ακρίβεια που οδηγεί στην απόλυτη γνώση και κατανόηση του προς μελέτη πράγματος.

·      Πρωταγόρας: χρήση τριών μεθόδων-

α) μύθος (κάθε αφήγηση που έχει ποιητικό χαρακτήρα)

Ποιητικός και συμβολικός ο χαρακτήρας του μύθου για τον Προμηθέα που αφηγείται ο Πρωταγόρας αλλά παρόλα αυτά δεν μπορεί να οδηγήσει με ακρίβεια στη φιλοσοφική και επιστημονική γνώση – και ο ίδιος ο Πλάτων χρησιμοποίησε το μύθο για να συμπληρώσει μια αυστηρή φιλοσοφική απόδειξη, όχι ως ισοδύναμο τρόπο με τις άλλες φιλοσοφικές μεθόδους. Έτσι, δεν ειρωνεύεται καθόλου τον Πρωταγόρα ως προς τη χρήση του μύθου.

β) διάλεξη (ο ομιλητής εκθέτει διάφορες ιδέες που ο ακροατής δεν έχει καν το χρόνο να εξετάσει)

Ο Πλάτων ειρωνεύεται αυτή τη σοφιστική μέθοδο. Πρόκειται για μέθοδο πειθούς (όχι προσέγγισης και κατάκτησης της αλήθειας) à άρα, ενδείκνυται όχι για τη φιλοσοφία που στοχεύει στην αναζήτηση της αλήθειας αλλά για τις πολιτικές συνελεύσεις και τα δικαστήρια.

γ) σχολιασμός ποιητικών κειμένων

Η αναφορά στα λεγόμενα ενός ποιητή δεν αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των σοφιστών, αφού και οι αρχαίοι Έλληνες ανέφεραν είτε τον Όμηρο είτε άλλους ποιητές ως αυθεντίες σε ζητήματα είδους.

Οι σοφιστές μπορούν να θεωρηθούν ως πρωτοπόροι της λογοτεχνικής ανάλυσης, της φιλολογίας και κυρίως της γλωσσολογίας, καθώς αχολήθηκαν και με τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Βασική αντίρρηση του Σωκράτη εδώ σχετίζεται με την καχυποψία του απέναντι στο γραπτό λόγο (το γραπτό είναι βουβό και δεν μπορεί να απαντήσει σε αυτόν που θέτει ερωτήματα.)

Επομένως, η σωκρατική διαλεκτική αποτελεί τη μοναδική φιλοσοφική μέθοδο, ικανή να οδηγήσει στην αλήθεια.

Ο σοφιστής Πρωταγόρας

---

[1] «Ο Μέλητος ο Πιτθεύς, γιος του Μέλητου, κατέθεσε την παρακάτω ένορκη μήνυση εναντίον του Σωκράτη, γιο του Σωφρονίσκου, από τον δήµο Αλωπεκή: Ο Σωκράτης δεν αναγνωρίζει τους θεούς που αναγνωρίζει η πόλη, εισάγει νέες θεότητες και διαφθείρει τους νέους. Η προτεινόμενη ποινή είναι θάνατος».