ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΛΥΚΕΙΟΥ

 

ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΩΝ ΘΕΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ.

  1. Ομηρικά έπη: στην αυγή της ανθρώπινης ιστορίας οι θεοί είναι απόλυτοι, κυρίαρχοι, επίφοβοι, εκδικητικοί, απρόσιτοι από τον απλοϊκό, πρωτόγονο ανθρώπινο νου. Η θεοκρατία στην Ιλιάδα είναι διάχυτη και καταλυτική για την συμπεριφορά των ηρώων που άλλοτε θεωρούνται προέκταση σε χοϊκό επίπεδο του θεού (ή των θεών) και άλλοτε αντίπαλοι (γιατί βέβαια η Ελληνική σκέψη δειλά κάνει τα πρώτα βήματα απεξάρτησης από τη θεϊκή εποπτεία).

O Δίας (το όνομά του σχετίζεται με το dies) θεός του φωτός και της έννομης τάξης του κόσμου, αποτελεί την έκφανση της παγκόσμιας αρμονίας, του κοσμικού τοποτηρητή, της εξωανθρώπινης και απρόβλεπτης βούλησης δυνάμεων που δεν εμπίπτουν στη μικρή ακόμα και άβουλη ανθρώπινη λογική (ο Θουκυδίδης αργότερα, πατέρας του ελληνικού ορθολογισμού, θα απορρίψει απερίφραστα τη θέση αυτή). Και ο ποιητής της Ιλιάδας, ευσεβής και ταπεινός αποδέκτης της θείας έμπνευσης μέσω της μούσας, θα τοποθετήσει τον ανώτατο Ολύμπιο θεό ως ρυθμιστή της τύχης, της ζωής και του θανάτου του των τρωικών ηρώων. Οι άνθρωποι νιώθουν μηδαμινοί, κι ας είναι ήρωες, ισότιμοι απέναντι στην απόφαση του υπέρτατου θεού, κι ας είναι εχθροί ή φίλοι (Αχιλλέας – Πάτροκλος, Αχιλλέας – Έκτορας). Η δικαιοσύνη της φύσης εκφράζεται με την απολυτότητα και την ισοπεδωτική δύναμη του θανάτου. Για τον αναγνώστη μένει μόνο το ηρωικό ιδεώδες και η προσπάθεια του πρωτόγονου ανθρώπου να ξεπεράσει το θάνατο με την υστεροφημία.Στην Οδύσσεια το εκ φύσεως ορθολογιστικό ελληνικό πνεύμα, επαναστατεί με βήματα σκεπτικισμού και αναθεώρησης των πρώτων δογματικών αρχών περί του θείου. Το πρόσωπο, το μέγα επίτευγμα του αρχαιοελληνικού στοχασμού, προσπαθεί να κατακτήσει επάξια τη θέση του στην ιστορία. Γίνεται ποντοπόρος, εξερευνητής της θαλάσσιας αβύσσου και της ψυχικής (οι δύο βασικοί άξονες σκέψης και δράσης του αρχαίου Έλληνα, ο ένας αποτελεί θεμέλιο ζωής και ο άλλος θεμέλιο της φιλοσοφίας του), προσπαθεί να κατανοήσει το θεό και όταν δεν το επιτυγχάνει, στρέφεται στον άνθρωπο. Αναγνωρίζει την κρυμμένη δύναμη της βούλησης και ο ερχομός της στην ψυχική επιφάνεια δημιουργεί το συναίσθημα της αυταξίας και την αξία, ταυτόχρονα, της ευθύνης. Το θείον είναι εκδικητικό μα η ενέργεια αυτή έρχεται δεύτερη γιατί πρώτη είναι η πράξη της ελευθερίας του ανθρώπου. Η συνειδησιακή βούληση οδηγεί στο μεγαλείο του ανθρώπου έτσι όπως θα εκφραστεί μερικούς αιώνες αργότερα στην τραγωδία και την Αθηναϊκή ηγεμονία.

2. Στην τραγωδία ο ημιθεϊσμός αποτελεί την προσπάθεια του ανθρώπου να πλησιάσει το θεό, προσπάθεια που περιέχει ταυτόχρονα στοιχεία αγαπητικά και ανταγωνιστικά. Ο Έλληνας συλλαμβάνει με δική του νοητική προσπάθεια την έννοια της δικαιοσύνης και η σύλληψη αυτή τον οδηγεί στο να καταλάβει πόσο άδικη ήταν η επιβολή του θεϊκού στοιχείου στη ζωή του. Η δικαιοσύνη μεταγλωττίζεται σε επανάσταση και η αίσθηση της δύναμης που αυτή γεννά, μετασχηματίζεται στον προμηθεϊκό άνθρωπο, πρόγονο και γενάρχη της κατακτητικής ινδοευρωπαϊκής φυλής. Όπως αναφέρει ο Νίτσε «ο άνθρωπος ανυψούμενος ίσαμε τον Τιτάνα, κατακτά για τον εαυτό του τον πολιτισμό του κι αναγκάζει τους θεούς να συμμαχήσουν μαζί του, γιατί χάρη στη σοφία που είναι δική του, κρατάει στα χέρια του την ύπαρξη των θεών και τα όρια της εξουσίας τους» (Η γέννηση της τραγωδίας).Ο Τιτάνας-άνθρωπος πάσχει, βασανίζεται, εμπαίζεται, υποφέρει, χλευάζεται, προκαλείται από το απόλυτο. Ερημώνεται για να σκεφτεί, να αποφασίσει, να καταλάβει, να δράσει, να νιώσει το εσώτερο σθένος, την ψυχική σπίθα από την οποία θα γεννηθεί ο πολιτισμός, καύχημα και δημιούργημα του προμηθεϊκού ελληνικού πνεύματος. Η γνώση του κόσμου και του ανθρώπου δημιούργησε πόνο, αντιμετώπισε διώξεις, αμφισβήτησε δεσποτισμούς και τυραννίες και κατέληξε στην παράδοση ως «κτήμα ες αεί» του ορισμού του ανθρώπου, πλην όμως, και να το φιλοσοφικό παράδοξο, ο ορισμός ολοκληρώνεται με την αποδοχή του θείου, συνεργάσιμου, συντροφικού, καθοδηγητικού, συμβουλευτικού

 3. Στην κωμωδία η γνώση και η εξοικείωση με το θείο αλλοίωσε (όπως ήταν αναμενόμενο) τη σεβαστική στάση του ανθρώπου απέναντι στους θεούς του. Ο Έλληνας προτίμησε να φέρει το θεό στα μέτρα του και έγινε ο πλάστης της δικής του θρησκείας. Προσέδωσε στους θεούς του τα δικά του φυλετικά χαρακτηριστικά, την σκληρότητα, τον εγωκεντρισμό, την κρυψίνοια, την αστάθεια στη συμπεριφορά, τη χρησιμοθηρική αντιμετώπιση των πραγμάτων, την ευζωία, τον αργυρώνητο χαρακτήρα, τις ψυχικές μεταπτώσεις, την αγάπη για τη χαρά, τον πόθο να απαλλαγεί από τη βαρύθυμη πλευρά της ζωής, γενικά το θρίαμβο των αντιθέσεων που συνθέτουν τον ελληνικό χαρακτήρα. Συνοπτικά λοιπόν η κλιμάκωση των σχέσεων θεών – ανθρώπων έχει ως εξής:

Όμηρος: θεοκρατία – πρώτα βήματα απόρριψης.

Τραγωδία: επανάσταση – ανάληψη του κόσμου από τον άνθρωπο.

Κωμωδία: εξοικείωση – ανθρωπομορφισμός.

Από εκεί και πέρα το πρόβλημα του θεού θα περάσει στην ελληνική φιλοσοφική σκέψη ως αγωνία (Πλάτων), ως μυστικισμός (μυστικιστικές θρησκείες), ως διονυσιασμός (αποθέωση του ανθρώπινου θυμοειδούς).       

ΠΑΠΟΥΛΙΔΟΥ ΣΤΕΛΛΑ

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ