ΕΝΝΟΙΕΣ ΠΟΥ ΔΕΝ "ΠΑΡΑΔΙΔΟΝΤΑΙ" ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ

Η φιλοπατρία, η ελευθερία, ο ελληνικός τρόπος σκέψης και ζωής  

Οι παραπάνω ιδέες που διαποτίζουν την ελληνική σκέψη στο σύνολό της, διαφαίνονται κυρίως στο Σπαρτιατικό ήθος και το Αθηναϊκό δαιμόνιο.  

Η αγάπη για την πατρίδα αποτελεί το βασικότερο χαρακτηριστικό του αρχαίου πολίτη και εκδηλώνεται με διαφορετικό τρόπο στην Αθήνα και με διαφορετικό στη Σπάρτη. Αναλυτικά για την αγάπη προς την πατρίδα μιλάει ο Περικλής στον Επιτάφιο, ωστόσο και στο Αθηναϊκό δαιμόνιο ο Θουκυδίδης αφήνει να διαφανεί η σύνδεση του Αθηναίου με τον τόπο του, η προσωποπαγής και προσωποκεντρική σχέση που αναπτύσσει ο πολίτης με την πόλη του, σχέση που ξεπερνά τα όρια της φυσιολογικής πατριδολατρίας και πλησιάζει την υπόσταση μιας ερωτικής σχεδόν σχέσης ανάμεσα στον πολίτη και την πόλη. Ο Αθηναίος νιώθει προέκταση της πόλης του και μικρογραφία της. Η πολιτική του διάσταση ως ατόμου είναι η πλέον σημαντική και ουσιαστική και μόνο μέσω αυτής ολοκληρώνεται ως ύπαρξη και ως οντότητα. Το γεγονός αυτό είναι φυσική απόληξη της ίδιας της φύσης των αρχαίων κοινωνιών. Είναι κλειστές κοινωνίες οι οποίες στηρίζουν τις πολιτικές και κοινωνικές τους δομές στη συμμετοχή του ατόμου. Ουσιαστικά πρόκειται για προεκτάσεις μικρών συνοικισμών που με τη σειρά τους προήλθαν από τη γειτνίαση πολυμελών οικογενειών (με την ευρύτερη σημασία του όρου) των οποίων τα μέλη συνδέονταν μεταξύ τους με δεσμούς αίματος. Η οποιαδήποτε απόφαση ενός εξουσιαστικού οργάνου (ηγεμόνα, βασιλέα, τυράννου) είχε άμεσες επιπτώσεις στη ζωή των μελών αυτής της κοινότητας και αν λάβουμε υπόψη τους σχεδόν πάντα αρνητικούς εξωτερικούς παράγοντες που ρύθμιζαν τη ζωή της κοινότητας (πόλεμοι, εχθροί, φυσικά φαινόμενα που δεν ήταν πάντα εφικτή η αντιμετώπισή τους) ήταν επόμενο το σύνολο των μελών της κοινότητας αυτής να θελήσει να αναλάβει στα χέρια του την εξουσία – ουσιαστικά την αυτεξουσιότητά του. Έτσι γεννήθηκε η άμεση δημοκρατία της οποίας η ορθή λειτουργία απαιτεί:

 

α) υπευθυνότητα,

 β) συλλογικό αίσθημα,

 γ) ενεργητικότητα,

δ) γνώση των κοινωνικών και πολιτικών συνισταμένων κάθε εποχής,

 ε) δραστηριοποίηση,

 στ) αίσθημα προσφοράς και αυτοθυσίας,

 ζ) διαλλακτικότητα και διαλεκτικότητα,

 η) ικανότητα κατανόησης και πειθούς.

 

 Δεν ήταν τυχαίο, βέβαια, το γεγονός ότι ο ρητορικός λόγος αναπτύχθηκε στο κατ’ εξοχήν δημοκρατικό καθεστώς της Αθηναϊκής πολιτείας.  

Ωστόσο θα ήταν άδικο αν λέγαμε ότι στη Σπάρτη δεν υπάρχει το αίσθημα της ταύτισης του πολίτη με την πόλη του. Ο Πλάτων αναφέρει σχετικά ότι οι Λακεδαιμόνιοι θεωρούν την πόλη τους άβατο ιερό και δεν τολμούν να την αγγίξουν ούτε με την άκρη του ποδιού τους. Το απόσπασμα του Ηροδότου στο Ανθολόγιο αποτελεί δείγμα της στάσης των Λακεδαιμονίων απέναντι στην πατρίδα. Η διαφορά φυσικά με την Αθήνα είναι ότι στη Σπάρτη η προσήλωση στην ιδέα της φιλοπατρίας πηγάζει περισσότερο από τη συντηρητικότητα του ίδιου του δωρικού πνεύματος, από τις ιδιόμορφες ιστορικές συνθήκες που διαμόρφωσαν την ιστορική και πολιτική φυσιογνωμία της Σπάρτης (απομόνωση φυλετική, είλωτες) καθώς και από το εντελώς πρωτότυπο όσο και ιδιόρρυθμο σύστημα άγραφων νόμων με τους οποίους μεγάλωνε και ανδρωνόταν ο Σπαρτιάτης και οι οποίοι παραδόθηκαν στην πολιτεία με το όνομα του νομοθέτη Λυκούργου. Η φιλοπατρία του Λακεδαιμόνιου είναι αποτέλεσμα όχι της εκλογίκευσης του συλλογικού τρόπου ζωής (όπως στην Αθήνα) αλλά του απόλυτα πειθαρχημένου χαρακτήρα του, της αυστηρής και ασκητικής αγωγής και ζωής και του κλειστού πολιτικού συστήματος το οποίο συνήθως δεν επέτρεπε σύγκριση με τα πολιτικά συστήματα άλλων πόλεων. Αυτό δεν σημαίνει ότι η φιλοπατρία στη Σπάρτη είναι επιβεβλημένη και όχι γνήσια. Γίνεται κτήμα και απόκτημα του Σπαρτιάτη από την παιδική ηλικία κατά την οποία ο νεαρός πολίτης εντάσσεται στο σώμα της πολιτείας μέσω της αγωγής που δέχεται από αυτήν. Ίσως είναι μια μονολιθική στάση ή ίσως και μοιρολατρική (εφόσον δεν υπάρχει δικαίωμα επιλογής) χαρακτηρίζει όμως σε μεγάλο βαθμό την προσωπικότητα του Σπαρτιάτη με τις αρετές της πειθαρχίας, της υπακοής, της συλλογικότητας, της αυταπάρνησης και της απόλυτης αφοσίωσης στην υπόθεση της ελευθερίας και της υπεράσπισης της πατρίδας όπως πολύ χαρακτηριστικά προβάλλουν οι δύο απεσταλμένοι στον Πέρση βασιλιά, Σπερθίας και Βούλις.  

Προέκταση της αγάπης για την πατρίδα είναι η αγάπη για την ελευθερία. Η ελευθερία παρουσιάζει στα κείμενα του Ανθολογίου τις εξής διαβαθμίσεις:  

Α) Συνειδησιακή: εμφανίζεται με τη μορφή αυτή κυρίως στον Προμηθέα. Πρόκειται για ατομική περίπτωση, αντιπροσωπευτική του ελληνικού ήθους που απεχθάνεται κάθε μορφή δουλικής συμπεριφοράς.  

Β) Εθνική: προβάλλεται κυρίως στο Σπαρτιατικό ήθος και είναι προέκταση της συνειδησιακής. Η προσωπική ανάγκη για ελευθερία, εξελίσσεται σε συλλογική ανάγκη και το αίσθημα αυτοπροστασίας και ετεροπροστασίας σε εθνική επιταγή. Περιττό να αναφερθούν οι επικοί αγώνες των προγόνων για την εξασφάλιση της ελευθερίας αυτής. Η στάση των Λακεδαιμονίων απεσταλμένων είναι αποδεικτική του ήθους των Ελλήνων στο σύνολό τους σχετικά με τη μορφή αυτής της ελευθερίας.  

Γ) Πολιτειακή: εφαρμόζεται κυρίως στην περίπτωση της Αθήνας (αλλά και της Σπάρτης σύμφωνα με τις δικές τους τουλάχιστον αντιλήψεις). Όταν εξασφαλιστεί η εθνική ελευθερία (αυτό ήταν το επίτευγμα των προγόνων στο 36 του Επιταφίου) σειρά έχει η πραγμάτωση της ιδέας αυτής μέσα στα πλαίσια της πόλης γι’ αυτό και το δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης φιλελευθεροποιήθηκε μετά τα Μηδικά. Ωραιότατα εμφανίζεται η πεμπτουσία της ιδέας αυτής – κυρίαρχης ιδέας στον ελληνικό τρόπο σκέψης – στο ψήφισμα του Δημόφαντου (κείμενο 20 στο Ανθολόγιο) όπου με πραγματικά συγκινητικό τρόπο προβάλλεται η ευαισθησία του Αθηναίου πολίτη απέναντι στη διατήρηση της δημοκρατίας και τη διαφύλαξή της από κάθε επίβουλη ενέργεια.  

Τέλος ως ενσάρκωση των ιδεών της φιλοπατρίας και της ελευθερίας είναι ο ελληνικός τρόπος ζωής και σκέψης την περίοδο της ειρήνης. Αυτός εμφανίζεται με ενάργεια και παραστατικότητα στο Αθηναϊκό δαιμόνιο. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι ο τρόπος δράσης του Αθηναίου και ο τρόπος δράσης του Σπαρτιάτη στο Σπαρτιατικό ήθος απηχούν τις δύο όψεις του ελληνικού πνεύματος. Η απολυτότητα απέναντι στην αλλόφυλη επίδραση και η δραστηριοποίηση σε κάθε τομέα στην ειρηνική περίοδο του βίου. Η γνωσιθηρία, η αγάπη για την επικράτηση, ο επεκτατισμός, το καινοτόμο πνεύμα, η ριψοκίνδυνη και ρηξικέλευθη συμπεριφορά, η αίσθηση της δύναμης και η αυτοπεποίθηση, η κατάρριψη πεπαλαιωμένων ιδεών και μοιρολατρικών αντιλήψεων καθώς και η πίστη στην καθολική δύναμη του ανθρώπου, είναι τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν ανά τους αιώνες το ελληνικό πνεύμα – το ελληνικό δαιμόνιο. Τα μεγαλεπήβολα σχέδια, η προοπτική της βελτίωσης των όρων της ζωής και το δίκαιο της ισχύος, κραταιώνουν την ελληνική ψυχή ώστε στην ειρήνη να μεγαλουργεί με την τέχνη και την πνευματική πρόοδο και στον πόλεμο να έχει την αίσθηση της αυτάρκειας στον υψηλότερο δυνατό βαθμό «την δε πόλιν παρεσκευάσαμεν αυταρκεστάτην τοις και ες πόλεμον και ες ειρήνην».  

Έτσι στο Αθηναϊκό πνεύμα εμφανίζεται το ελληνικό πνεύμα ζωογόνο και ζωοφόρο, πρότυπο και πρωτότυπο, ιδιοπρόσωπο και αμίμητο γι αυτό και αξεπέραστο. Η έννοια του κλασσικού βρίσκει εδώ τη γένεση και πραγμάτωσή της. Απόρροια του πνεύματος αυτού είναι τα ανυπέρβλητα μνημεία τέχνης και λόγου, η ελληνογενής πνευματική αυτοκρατορία. Απόρροια του Σπαρτιατικού πνεύματος είναι το διαιώνιο ηρωικό ιδεώδες, εμπνευστής και ποδηγέτης της ελληνικής ψυχής.   

 

ΠΑΠΟΥΛΙΔΟΥ ΣΤΕΛΛΑ

ΚΛΑΣΙΚΗ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ