ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ "ΤΑ ΑΝΤΙΚΛΕΙΔΙΑ" Ν.ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γ' ΛΥΚΕΙΟΥ

Γ.  ΠΑΥΛΟΠΟΥΛΟΣ

Τα αντικλείδια

Το ποίημα- Εισαγωγικά

          Το ποίημα Τα αντικλείδια είναι ένας ποιητικός μύθος, μια αλληγορική αφήγηση, με θέμα την Ποίηση, τους ποιητές και τα ποιήματα. Εμφανίζει την Ποίηση σαν μια πόρτα ανοιχτή. Κάποιοι, και αυτοί είναι οι περισσό­τεροι, την προσπερνούν, γιατί με μια ματιά που ρίχνουν δε βλέπουν τί­ποτα ενδιαφέρον γι' αυτούς. Κάποιοι άλλοι όμως-και αυτοί είναι οι ποιητές- βλέπουν κάτι μαγικό που τους μαγνητίζει και προσπαθούν να μπουν από την πόρτα, για να το δουν καλύτερα ή για να το πάρουν. Ό­μως η πόρτα κλείνει. Και αυτοί αρχίζουν τις προσπάθειες να την ανοί­ξουν φτιάχνοντας αντικλείδια (ποιήματα). Όμως την πόρτα της Ποίησης κανένα αντικλείδι - ποίημα δεν μπόρεσε ως τώρα να την ανοίξει. Και συνεχίζονται να γράφονται ποιήματα στο παρόν, όπως γράφονταν στο παρελθόν και όπως θα γράφονται και στο μέλλον όμως η Ποίηση θα παραμένει ένα άπιαστο είδωλο. Ωστόσο, πάντα η πόρτα της θα είναι α­νοιχτή για όποιον θέλει να δει τι κρύβεται πίσω από αυτήν. Έτσι, συνε­χίζεται αιώνες τώρα η απόπειρα να παραβιαστεί μια φαινομενικά ανοι­χτή πόρτα.

 Ορισμός της Ποίησης

     Το ποίημα αρχίζει με μια απόπειρα για τον ορισμό της έννοιας της Ποί­ησης και ο ποιητής μας ξαφνιάζει παρουσιάζοντας ως ορισμό μια οικεία και καθημερινή εικόνα: Η Ποίηση είναι μια πόρτα ανοιχτή. Κοντά στις πολλές απόπειρες που έχουν γίνει από τους ποιητές ως τώρα για τον ο­ρισμό της Ποίησης προστίθεται και αυτός με τη φαινομενική απλότητα
του. Ο ορισμός όμως αυτός γίνεται κατανοητός μόνο σε σχέση με το υ­πόλοιπο ποίημα· ξεκομμένος από το υπόλοιπο ποίημα θα μπορούσε να
σημαίνει ότι η Ποίηση είναι ένας χώρος προσιτός στον καθένα, ότι η
Ποίηση είναι μια πόρτα μέσα από την οποία βλέπουμε όλοι ό,τι θέλουμε
να δούμε κ.ά. Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε δίνοντας και άλλες τέ­τοιες επιφανειακές ερμηνείες, όμως στο ποίημα από το δεύτερο κιόλας
στίχο αρχίζει να περιορίζεται το εύρος του ορισμού (ώσπου στο τέλος
θα μάθουμε ότι την πόρτα της Ποίησης κανένας δεν μπόρεσε σε όλους
τους αιώνες να την παραβιάσει).

 Οι πολλοί και οι λίγοι

Το παιχνίδι ανάμεσα στις συνώνυμες (αλλά όχι ταυτόσημες) λέξεις κοι­τάζω ■(= στρέφω το βλέμμα μου κάπου αδιάφορα) και βλέπω (= αντι­λαμβάνομαι κάτι συνειδητά μέσο της όρασης και σχηματίζω αντίστοιχες παραστάσεις) χωρίζει τους ανθρώπους σε δύο κατηγορίες: α) σ' αυτούς που ρίχνουν μιαν επιπόλαιη και αδιάφορη ματιά στο χώρο μέσα από την πόρτα, στο χώρο της Ποίησης, δεν αντιλαμβάνονται τίποτα και απομα­κρύνονται, και β) σε όσους διακρίνουν και αντιλαμβάνονται κάτι, που προσελκύει το βλέμμα τους, θέλγονται από αυτό και τους δημιουργείται η επιθυμία να περάσουν από την ανοιχτή πόρτα και να κατακτήσουν το χώρο της Ποίησης. Οι πρώτοι είναι οι πολλοί, το πλήθος, ενώ στη δεύ­τερη κατηγορία ανήκουν μερικοί (είναι οι λίγοι· εννοείται: και εκλεκτοί). Ο μύθος προσπερνάει την πρώτη κατηγορία και περιορίζεται στη δεύτε­ρη: η επόμενη κίνηση αυτών των ανθρώπων είναι να επιχειρήσουν να μπουν στο μαγικό χώρο που τους έχει μαγνητίσει και τους προσελκύει, να τον ανιχνεύσουν, να δουν καλύτερα ή να πάρουν αυτό που τους γοή­τευσε

  Η πόρτα κλείνει

     Ο μύθος όμως συνεχίζεται επιφυλάσσοντας μια παράξενη έκπληξη: Η πόρτα τότε κλείνει. Το σημείο αυτό είναι η κορυφαία στιγμή του ποιήμα­τος, γιατί σημασιοδοτεί την έναρξη ενός αγώνα χωρίς τέλος με στόχο το άνοιγμα αυτής της πόρτας. Αυτοί που θέλουν να μπουν χτυπούν στην αρχή, με την ελπίδα ότι κάποιος θα τους ανοίξει. Όμως κανένας δεν α­κούει τα χτυπήματα, γιατί κανένας δεν υπάρχει πίσω από την πόρτα. Ύ­στερα ψάχνουν να βρουν το κλειδί αλλά μάταια, γιατί κανείς δεν ξέρει ποιος το έχει (κλειδί υπάρχει· όμως δε βρίσκεται). Οι πρώτες αυτές προ­σπάθειες δεν καρποφορούν, αλλά κανένας δεν παραιτείται, κανένας από αυτούς που μπόρεσαν να δουν αυτό το μαγικό «κάτι» δεν μπορεί πλέον να ησυχάσει. Φαίνεται ότι αυτό που είδαν να υπάρχει στο βάθος είναι τόσο πολύτιμο, που τους έχει παγιδεύσει το νου, τους έχει εγκλωβίσει τη σκέψη, τους έχει αποπροσανατολίσει από κάθε άλλη έγνοια και τους έ­χει γίνει έμμονη ιδέα. Ενεργούν σαν να είδαν πίσω από την πόρτα θη­σαυρούς και δεν μπορούν να ησυχάσουν, αν δεν τους ξαναδούν ή αν δεν τους αποκτήσουν.

Διαφορετικό είναι αυτό που μπορεί να δει καθένας και να αποτελέσει ερέθισμα που θα τον ωθήσει να μπει στην ανοιχτή πόρτα. Και αυτό γιατί οι ποιητές μαγεύονται από διαφορετικά πράγματα ο καθένας και με δια­φορετικό τρόπο αντιλαμβάνονται την Ποίηση: άλλοι αναζητούν τη χαρά της ζωής, άλλοι την ομορφιά της, άλλοι την ευτυχία, τα πνευματικά α­γαθά, το όνειρο, την ελπίδα, την ελευθερία, τη λύτρωση, τη μεταρσίω­ση· για άλλους η Ποίηση είναι καταφύγιο, για άλλους φυγή από την πραγματικότητα, για άλλους παρηγοριά για το θάνατο, για άλλους το μέσο της επικοινωνίας με το Θεό κ.ά.

 Οι άκαρπες προσπάθειες

Οι πρώτες και εύκολες απόπειρες δε φέρνουν αποτέλεσμα και η ελπίδα αναζητείται όχι έξω αλλά μέσα στον άνθρωπο. Γι' αυτό αρχίζει από αυ­τούς τους λίγους ένας εσωτερικός αγώνας, ένας αγώνας δημιουργικός, δύσκολος, που απαιτεί μόχθο και κατάθεση ψυχής, πολλές φορές κατά­θεση μιας ολόκληρης ζωής, για να βρουν το κλειδί της πόρτας ή ένα μυ­στικό τρόπο, για να ανοίξουν την πόρτα. Όμως δε βρίσκουν τίποτε και κατασκευάζουν οι ίδιοι αντικλείδια (= συνθέτουν ποιήματα), με τα οποία προσπαθούν να ανοίξουν την πόρτα και να διεισδύσουν στο χώρο της Ποίησης. Έτσι, και αυτές οι προσπάθειες είναι άκαρπες: η πόρτα μπορεί να ανοίξει μόνο με το κανονικό, το ένα και μοναδικό -και άφαντο-κλειδί της, που δεν είναι δυνατό να το αντικαταστήσει κανένα αντικλεί­δι. Και αφού δεν έχει βρεθεί το κλειδί, αυτή δεν άνοιξε ποτέ. Ωστόσο, όσοι μπόρεσαν να ιδούν στο βάθος συνεχίζουν ακόμη να κάνουν αντι­κλείδια. Και αυτά είναι πολλά - πολλές είναι οι απόπειρες για το άνοιγ­μα της πόρτας.

     Το «επιμύθιο» (οι αποσυμβολισμοί)

          Εδώ τελειώνει ο ποιητικός μύθος και ο αφηγητής πρέπει να δώσει και την ερμηνεία, το επιμύθιο, που θα μας βοηθήσει να αποσυμβολίσουμε τα πρόσωπα και τα πράγματα του μύθου, για να γίνει αυτός κατανοητός:

Ίσως τα ποιήματα που γράφτηκαν από τότε που υπάρχει ο κόσμος είναι μια ατέλειωτη αρμαθιά αντικλείδια για ν' ανοίξουμε την πόρτα της Ποίησης

          Τα αντικλείδια συμβολίζουν όλα τα ποιήματα που γράφτηκαν και γρά­φονται και όλα όσα πρόκειται στο μέλλον να γραφτούν με στόχο να α­νοίξει με τη βοήθεια τους η πόρτα της Ποίησης. Κάθε ποίημα είναι και ένας καρπός βασανιστικού μόχθου, ενώ κάθε ποιητής ελπίζει κάθε φορά με ένα νέο ποίημα να ανοίξει την πόρτα της Ποίησης· δοκιμάζει, δεν τα καταφέρνει, φτιάχνει άλλο «αντικλείδι» και αιώνες τώρα επαναλαμβά­νεται από πλήθος ποιητών η ίδια προσπάθεια για την παραβίαση της πόρτας με ένα καινούριο κάθε φορά ποίημα - αντικλείδι. Και βέβαια όλα αυτά ισχύουν όχι για το πλήθος που έχει προσπεράσει ανίδεο αλλά μόνο για όσους μπόρεσαν να ιδούν στο βάθος, για τους ποιητές· και με το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο (για ν' ανοίξουμε) ο ποιητής ταυτίζεται τους λίγους που μπόρεσαν να ιδούν στο βάθος και φτιάχνουν αντικλείδια.

Ο ατέρμονας «κύκλος»

Ο καταληκτικός στίχος του ποιήματος κλείνει κυκλικά το ποίημα, γιατί επαναλαμβάνεται ο πρώτος στίχος με τον ορισμό που δόθηκε από την αρχή για την ποίηση· με τη μόνη διαφορά ότι ο ορισμός τώρα αρχίζει με τον αντιθετικό σύνδεσμο μα (= και όμως, παρ' όλα αυτά), που σημαίνει ότι ένας νέος ατέρμονας κύκλος μπορεί και πάλι να ανοίξει: Η Ποίηση είναι μια πόρτα ανοιχτή. Όμως κλείνει σε όποιον δει κάτι μαγικό πίσω από αυτήν. Τότε αυτός κάνει σκοπό της ζωής του να την ανοίξει και ε­πειδή δε βρίσκει το κλειδί, αρχίζει να φτιάχνει αντικλείδια - ποιήματα. Κανένα όμως από αυτά ποτέ δε θα ανοίξει την πόρτα της Ποίησης. Ω­στόσο η πόρτα της Ποίησης είναι ανοιχτή...

ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ

 Το μήνυμα του ποιητή

          Το μήνυμα του ποιητή (το «κεντρικό νόημα» του ποιήματος) συμπυ­κνώνεται στους στίχους:

Η πόρτα δεν ανοίγει πια. Δεν άνοιξε ποτέ

για όσους μπόρεσαν να ιδούν στο βάθος.

          Δηλαδή: η Ποίηση είναι ένα άπιαστο είδωλο, ένας μαγικός κόσμος και η πόρτα της δε θα ανοίξει ποτέ (τα μυστικά της δε θα αποκαλυφτούν), για­τί αν ανοίξει, αυτός ο μαγικός κόσμος θα απομυθοποιηθεί, οι θησαυροί του θα λεηλατηθούν γι' αυτό η Ποίηση πρέπει να παραμείνει ο μαγικός κόσμος, ο απρόσιτος, το άπιαστο είδωλο, το όνειρο. Δε θα γίνει ποτέ κτήμα κανενός, γιατί, απλούστατα, ανήκει σε όλους: είναι μια πόρτα α­νοιχτή.

Το ποίημα είναι μια αισιόδοξη απάντηση στην απαισιόδοξη στάση του αισθητι­κού αγνωστικισμού: ακόμα κι αν αληθεύει η άποψη ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να ει­σχωρήσει γνωστικά στον αληθινό κόσμο της Ομορφιάς -άποψη που ως θεωρία ενέχει το στοιχείο της αμφιβολίας- ξέχωρα όμως αυτός απ' όλα τα υπόλοιπα έμβια όντα έχει την ικανότητα να "δει" και να χαρεί τη λάμψη της ("Η Ποίηση είναι μια πόρτα ανοι­χτή"). Ας αρκεσθούμε, λοιπόν, στη θέαση της λάμψης, χωρίς να κυνηγάμε χίμαιρες με εσχατοθηρικές αναζητήσεις. Τελικά την ποίηση τη νιώθουμε, δεν την καταλαβαίνουμε.

Τεχνοτροπία

Το ποίημα ακολουθεί τη συμβολιστική τεχνοτροπία.

Τα σύμβολα:

·        Ποίηση: Ομορφιά

·        Το βάθος της πόρτας: η λάμψη της ομορφιάς, στης οποίας τη θέαση μπορεί να φθάσει ο άνθρωπος με τις αισθήσεις.

·        Πίσω απ' το βάθος της πόρτας: η ουσία της ομορφιάς, το "πράγμα καθεαυτό"

·        η πόρτα: η φυσική αδυναμία του ανθρώπου να νοήσει την ουσία της ομορφιάς, η πόρτα που κλείνει, μόλις προσπαθήσουμε ν' αντικαταστή­σουμε την αισθητική συγκίνηση με τη νοητική εμβάθυνση:

·        οι "μερικοί" που "κάτι βλέπουν και μαγεμένοι πηγαίνουνε να μπουν": όσοι προσπάθησαν, προσπαθούν και θα προσπαθούν να προσδιορίσουν την έννοια της Ομορφιάς.

·        Τα αντικλείδια: τα ποιήματα (και νομίζουμε πως εδώ πρέπει να συμπεριλάβουμε όλα τα καλλιτεχνικά έργα), με τα οποία ο ποιητής προσπα­θεί ν' ανοίξει την πόρτα της Ομορφιάς και ν' αποκαλύψει την ουσία της.

Ο αφηγητής

Το πρόσωπο που αφηγείται τον ποιητικό μύθο για την Ποίηση δεν είναι ο ποιητής, γιατί αυτός γνωρίζει μόνο τη δική του απόπειρα να παραβιά­σει την πόρτα της Ποίησης και μπορεί να εκτιμήσει το αποτέλεσμα των δικών του μόνο προσπαθειών. Ο ποιητής θα μπορούσε να περιγράψει μόνο την προσωπική του εμπειρία στο χώρο της Ποίησης· και επειδή θα ήταν φορέας μια μεμονωμένης εμπειρίας, ο λόγος του δε θα είχε κύρος καθολικό. Γι' αυτό επιλέγεται ένας αφηγητής που δείχνει να γνωρίζει τα πάντα σχετικά με τις άπειρες προσπάθειες άπειρων ποιητών σ' όλο τον κόσμο από τότε που υπάρχει ο κόσμος. Το γεγονός ότι ο αφηγητής έχει αυτή τη συνολική εποπτεία τόσο του χώρου όσο και του χρόνου, του δίνει το δικαίωμα να μιλάει σαν αντικειμενικός έξωθεν παρατηρητής και σαν «παντογνώστης αφηγητής».

Είδος

Ποίημα φιλοσοφικού προβληματισμού.

Ύφος

Παρά τη λιτή καταγραφή, με την οποία εκφράζονται οι σκέψεις του ποιητή, οι συμβολισμοί με τους οποίους αποδίδεται ο ποιητικός μύθος, χαρίζουν στο έργο πρωτοτυπία.

Μετρική

Μολονότι πολλοί από τους στίχους είναι "δεμένοι", κινούνται δηλαδή στην παραδοσιακή μετρική μορφή του ιαμβικού στίχου, εντούτοις η ανισοσυλλαβία των στίχων και η άτακτη εφαρμογή των μετρικών κανόνων μας δίνουν τη δυνατότητα να κατατάξουμε τη στιχουργική του έργου στον ελεύθερο στίχο.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΕ

Α.  Σιοιχεία που αφορούν στο συγγραφέα, λογοτεχνικό περιβάλλον και λοιπά γραμματολογικά στοιχεία :

1.     Ποιες αντιλήψεις τον ποιητή για την ποίηση εκφράζονται στο ποίημα;

2.     Ποια γνωρίσματα της ποιητικής γραφής του Γιωργή Παυλόπουλου προκύπτουν από το συγκεκριμένο ποίημα;

B.      Δομή του κειμένου, επαλήθευση ή διάψευση μιας κρίσης με βάση  το κείμενο, εκφραστικά μέσα και τρόποι του κειμένου (υφολογική διερεύνηση, αφηγηματικές λειτουργίες, επιλογές του δημιουργού| σε διάφορα επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης):

1.     Ποια στοιχεία της αφήγησης διακρίνετε στο ποίημα και ποιο είναι το πρόσωπο που αφηγείται;

2.     Στο ποίημα αυτό κυριαρχούν οι κύριες προτάσεις, ποια είναι η αισθητική τους λειτουργία;

3.     Το ποίημα χαρακτηρίζεται από γλωσσική απλότητα και σαφήνεια, παρά το "φευ­γαλέο" νόημα του. Ποιοι εκφραστικοί τρόποι δημιουργούν αυτή την εντύπωση;

4.     Στο ποίημα χρησιμοποιείται το σχήμα του κύκλου: ο πρώτος στίχος κλείνει και το ποίημα. Πώς συμβάλλει το σχήμα αυτό στη μετάδοση της βασικής ιδέας του ποιήματος;

5.     Η ποιητική δημιουργία παρουσιάζεται στο συγκεκριμένο ποίημα ως μια ατέρμονη προσπάθεια να συλλάβει κανείς την "αλήθεια" της Ποίησης. Πώς αισθητοποιείται στο ποίημα αυτή η διαδικασία;

Γ.  Σχολιασμός ή σύντομη ανάπτυξη χωρίων του κειμένου

1.     Ποιοι είναι, κατά την άποψη σας, οι πολλοί που προσπερνούνε και ποιοι οι με­ρικοί που το μάτι τους κάτι αρπάζει (στ. 2-3);

2.     Πότε η προσπάθεια του ανθρώπου να ανοίξει την πόρτα της Ποίησης αποκτά δραματική διάσταση;

3.     "Η πόρτα δεν ανοίγει πια. Δεν άνοιξε ποτέ για όσους μπόρεσαν να ιδούν στο βά­θος": Πώς ερμηνεύετε την "αντίφαση" που φαίνεται να υπάρχει στους στίχους αυτούς;

4.     Μπορεί τελικά να βρεθεί, σύμφωνα με το ποίημα, το κλειδί για την πόρτα της Ποίησης; Αν όχι, τότε τι εκπροσωπούν τα αντικλείδια;

5.     Αν "τα ποιήματα που γράφτηκαν από τότε που υπάρχει ο κόσμος" είναι "μια αρμαθιά αντικλείδια  για ν' ανοίξουμε την πόρτα της Ποίησης", τι είναι τότε η Ποίηση, κατά τη γνώμη σας;

Δ.  Σχολιασμός αδίδακτου λογοτεχνικού κειμένου

Γ. Σαραντής: «Δεν είναι η ποίηση»

δεν είναι η ποίηση

κλειστός τόπος για ονειροπόληση

φέρνει τη νήπια αίσθηση της πρώτης χαραυγής

κι είναι η συμφιλίωση ενάντιων πραγμάτων

αυτό που δένει το Θεό

με το εφήμερο

το στήθος με τη λησμονιά

το βίο τον ανθρώπινο

με τη δικαιοσύνη

δεν είναι η ποίηση

κλειστός τόπος για ονειροπόληση

 είναι το άλλο νόημα των πραγμάτων.

(απόσπασμα)

1.     Τι είναι ποίηση σύμφωνα με το παραπάνω ποίημα;

Ε. Λοιπές εργασίες

1.     Συμφωνείτε με την άποψη ότι «Η Ποίηση είναι μια πόρτα ανοιχτή», αν και είναι απροσπέλαστη στη βαθύτερη ουσία της;

2.     Το ποίημα πετυχαίνει να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα μυστηριακή.  Αν συμφωνείτε, ποιοι, κατά τη γνώμη σας, εκφραστικοί τρόποι συμβάλλουν σ’ αυτό;